Donne del mondo islamico (e non)

Gra të botës islamike (e jo).

di Paolo Borgia

Ladanën ngë e kujtonj të qishëj kurrë. Po’ kish përherë buzëqeshjen te fixha, më e çelur kur ish me dhëndërrin, çë kish laurohej inxinier. Të sprasmen herë çë u pamë në Itali ish e helmuame. Kish sosur të studioj për jatrua, kthehej në Persi. E shtrënguar të blij një çador të gjerë, të zi, të glatë njera te këmbët (si mënti i përdorur një herë nga gratë e veja arbëreshe), nanimë i detyrueshëm gjithasatën jashta shpisë, në saje të revolucionit islamo-teokratik të 1979, prirë nga Ayatollahu Khomeini hirploti. Kështu Persia, pagëzuar Republika “Islamike” e Iranit, zbirjë laicitetin e saj. E Ladanë, një grua tridhjetvjeçe, tue u mbajtur (për t’u dukur) llargu sa duhet nga dhëndërri, ish e shtrënguar të vishëj në Fiumicino çadorin sa t’e lëjnë të hipej mbi aeroplanin e Air Iranit për Teheran.

Edhe Shahrazadë rrijti për shumë qëro në Itali (15 vjet pas Ladanë), për të zhvilluar një projekt kërkimi te Pontifiçi Universitet i Lateranit brënda Fakultetit të Teologjisë në degën e specializuar në shkencat fetare me një kujdes të posaçëm për dialogun ndërfetar. Kish studiuar më parë teologji islamike te Universiteti Femëror në qytetin e shejtë e Qom-it (çë vjenmëthën ), pesëqint kilometra në jugun e kryeqytetit persian. Ajo, e pështruar sipas regullavet me të glatin çhador, si gjithë shiinjtë, ka një ide-vlerë të jetës më shpirtërore se besa sunite (90% e muslimanëvet) e qosur nga kultura shumëmijëvjeçare vendare (nga Çiro njera Zaratustra). Pret sosjen e qëronjevet, kur kanë të kthehen për të dhënë fillim rregjërisë së Perëndisë-Allah, Jisui (çë për shiinjtë është ende i gjallë e jo vdekur mbi kryqe) ulur përkrahu imamit i fshehur, i 11-i, edhe ai i gjallë (i vetmi imam çë ngë vdiq i vrarë). Ajo, si shumë t’atyre çë tunden rreth Lëvizjes së Vatravet, mendon se mund të ndërtonet një farë njerëzore e re, një botë e bashkuar, ku ngë kanë ndryshime race, feje, seksi e ku mund të ndërtonet në ndërmarrjet një “ekonomi bashkësie” çë bën pra më e mirë edhe kontekstin ekonomik e asaj shoqërie në të çilën vehet e realizonet.

Ja dy shembuj grash të borgjezisë së mesme të një shoqërie çë e mbajmë për e ndryshme nga jona. Dy gra, çë në çdo mbledhje salloni intelektual evropian çë “bën tendencë” ngjishen me lehtësi e çë mund të flasin me zotërim gjuhe e kompetencë për çdo argument. E megjithatë dy gra ndër milionë, çë kundër dëshirës së tyre janë, e rrojnë mbi likurën e tyre, të vërtetin, thelbësorin ndryshim nga bota “perëndomore”e ajo islamike. Dy gra çë nga ana e ligjës e nga ajo e shoqërisë “janë mbajtur” për shumë më pak se Çina e Ejaninës, Xhina e Rrurit, Lina e Horës, Pina e Karfizit, Rina e Çiftit, Zina e Kundisës e, shtonj, Dinën e Oslot.

Për ndryshimin, si për pakujdesì, televizioni e shtypi “e këndojnë me ëmbëlsi”, po’ musika çë i bien është e stonuar. Kam njohur për punë gjinde me pikënisje, kulturë e besë të ndryshme. Mirë! Lënë prapa të parën vështirësi afrimi, ajo e komunikimit, si merr ca liri, kupton se të larmet tipe e bashkëfolesvet të huaj ndonjëherë i ke përpjekur më parë brënda shpisë: caciaron-i (rrëmujëmadhi) i Vancouverit o të Bonës, asketi i Oranit o të Krujës, sentimentali, viveur-i, epikureani. Rënë diafragma e ndarjes paragjykimore, kupton pak e pak, se ndryshimi ngë rri te natyra e njeriut po’ te konteksti i tij përkatës nga i çili vjen. Sa për marrëdhëniet është vetëm një çështje të mësuari të rrish me gjinden. Për shembull, kujtonj ende ngushticën a madhe çë ndiejta të parat herë çë përpoqa katër funksionarë të Shërbimit Meteorologjik Shqiptar, ardhur në Itali per një kurs gjashtëmujor rikualifikimi (jo se e i duhejë po’ ish preteksti për të gëzuar gjashtë muaj me shpenzime udhëtimi). Ishën të trëmbur, zgurdulluar (në mund, deja të thësha “ntamarm”) si marsianë. Mosnjeri kish aksinë të nisjë e flisëj. Rrijën përherë bashkë si lidhur me të padukshëm pranga e ngë kërkojnë të kishin marrëdhënie me tjerët. Ruheshin njeri me tjetrin. Vijin për vërtetë nga një tjetër botë. Pra dal e dal mosbesimi u hap njëi vetëkontrolli reciprok çë na jipëj mundësinë të mos vej’ e sosim në fjalë delikate. Dihet, ishin peshq të vegjël: ngë mund të bëjnë ballë të madhit oqean të lirisë. Pak qëro më vorë ndodhesha te kuvendi e studimevet albanologjike organizuar nga bashkia e Horës për 500-in përvjetor e themelimit të saj. Ish një pasdite e hirtë e me erë në vjeshtë. Të na shkojë përgjumësia, kishëm vatur te gryka e Honit me Kostallarin, Agollin e me të lëvruarin dhe të urtin atasheun kulturor të ambasadës së Shqipërisë. Ish’e pijëm një cigare kundër erës, kur te dheu pash një guaskë fosile dhe e mblodha. Pas ndonjë të përgjithsme vërejtje boshe, më erdhi vetvetiu të ia jipja Agollit, çë me falënderimet shtoi: “Sa e mirë liria!” Kle një shkreptimë ndëlgimi po’ për atë edhe rreziku e një censure të mundshme të regjimit, nëse tjerët dy do të kishën rrëfyer ato fjalë. Pas pak qëroi Agolli do të kish bërë ngë di të çili komitet qendror e partisë të njohurin denoncim për varfërinë e shkrimevet letrare shqipe në prozë: çlirimi moral i plotë i tij.

Ëhj. E gratë? Dhjet vjet prapa, pak më shumë pak më pak, ia bëra të futesha në një kuvend ndërmusliman çë mbahej te dyertë e Romës, lart, tek “i Castelli”. Puna ime ish vetëm të gjegjesha atë çë thuhej pa thënë gjë, po’ për korridoret njoha burin e arbëreshëvet të Shqipërisë, Dalmacisë, Kosovës e Maqedonisë. Çë do! Si hapin gojën i njeh menjëherë e i qase, pse, dihet, gjaku ngë është ujë. Klen katër ditë në të çilat veçse ngë u mërzita (si herë-herë nodhet) po’ kam mësuar shumë shumë. Kam të them se te të parat tri ditë kërkoja të vëja në lidhje atë çë thuhej me atë çë kisha mësuar drejt në takimet të pasur o glatë atyre pak udhëtime, por edhe më atë çë mund të mesonet nga e pakta letërsi për botën islamike çë mund gjendet te tregu i Romës. Mbi të gjitha është të nxiret bindja e përhapur në perëndim se në islam ka një epërsi e besës mbi kombin. Për shembull, turku ngë është arab, ë’ armik! Edhe arabi i krishtërë është më parë arab megjithse te zemra e tij është shumë i tërbuam për dallimin çë pëson nga ana e shumicës islamike e mendon . Ashtu si kopti ngë është patjetër i lumtë se në 1991 neni 2 e kushtetutës egjiptiane shprehu se ligja e atij shteti është islamike. Është ende më i helmuam pse nëse do të punoj duhet të ndërroj emrin, për shembull nga Magdi në Qasim (30.000 veta nga vit binden vetvetiu islamit në Egjipt për të gjetur punë!). Po’ Varfëria ngë dallon vetëm për besën. Dy miq karpentierë arbëreshë më rrëfyejtën se punijnë në Kajro. Një grua qeverisjë shpinë e tyre për të mbajtur bijtë të saj. Ish një shërbëtore e palodhshme: vetëm se te kuzhina ish një gorromimë. Ata dy i luteshën shumë të mos diganisëj tepër të ngrënit, të mos ziej shumë brumit, të mos vëj shumë erëza djegëse po’ mosgjë, ngë dej t’i hyj te kryet! Një ditë thomse ata dy e qërtuan gruan me më fuqi e kjo si kundërpërgjegje la t’i bij te dheu vesta e glatë si për të thënë: . Ata dy të mirë arbëreshë menjëherë e veshën, e ngushëlluan e nga ajo ditë pësuan dëmet e saj në kuzhinë. Kishën qëndruar tepër të shkundur nga e papritura shfaqje poshtëruese e përmbysjes morale të mosgjësuame të gruas, nga mjerimi i një shklavie pa pranga. Po’ kthehemi te kuvendi. Tek e katërta ditë kthjelltësia u jos, me gjithë shejtërinë e vendit. Flitej për gjendjen femërore. Përkundra, do të flitej po’, si zurën punët, zuri fill një sharrë të vollme ndër burrat e gratë. Me një fjalë gravet ngë e përtypin fare të jenë dalluar nga burrat në termat të së drejtës martesore, të asaj së trashëguar po’ edhe mbi planin politik, kulturor e te bota e punës. Po’ mbitëgjitha dërrmohej përgjithmonë idea-vlerë monolite çë kisha e botës ilslamike. Mjafton të mendojmë për ndryshimin nga gruaja e “tredhur” (shëruar) e Sudanit dhe ajo e “reislamizuar” të Harlem-it (NY) o vetëm nga ajo e ballkanit dhe ajo afgane. Por të rinjtë e qytetevet të mëdha kanë zënë fill të kundërveprojnë. Nëse ngë mund të rrin bashkë të makina, mimetizonen e përpiqen të supertregjet më pak romantik e të mbushur me gjinde. Mbitëgjitha mund të flasin me telefonin o me telefoninin o me internetin. E ikin me mijë mënyra. Si Jazminë, çë për studiuar arkitekturë në Romë, fiton gjellën e jetës tue vallëzuar pa këpucë vallen e barkut. E ndër evoluimevet të shtatë villet të atmosfera magjike shumë më e lashtë se mijërat e një natë pamëshirësisht bota, jo vetëm ajo islamike, evoluon.

Paolo Borgia

Donne del mondo islamico (e non)

di Paolo Borgia

Ladan non ricordo che ridesse mai. Aveva, però, sempre il sorriso sul volto, più raggiante quando era col fidanzato, laureando in ingegneria. L’ultima volta che ci siamo visti in Italia era triste. Finiti i suoi studi di medicina, tornava in Persia. Costretta a comprare un abbondante chador nero lungo fino ai piedi (come mënti usato un tempo dalle vedove arbëreshe), ormai obbligatorio dovunque fuori casa, grazie alla rivoluzione islamico-teocratica del 1979, guidata dal carismatico Ayatollah Khomeini. Così la Persia, battezzata Repubblica “Islamica” dell’Iran, perdeva la sua laicità. E Ladan, a trent’anni, stando ostentatamente a debita distanza dal fidanzato, era costretta ad indossare a Fiumicino il chador per poter salire sull’aeromobile della Air Iran per Teheran.

Anche Shahrazad è stata a lungo in Italia (15 anni dopo Ladan), per sviluppare un progetto di ricerca presso la Pontificia Università Lateranense alla Facoltà di Teologia nella branca specializzata in scienze della religione con un’attenzione particolare al dialogo interreligioso. Aveva già studiato teologia islamica all’Università Femminile nella città santa di Qom (che significa <alzati!>), cinquecento chilometri a sud della capitale persiana. Lei, regolarmante coperta dal lungo chador, come tutti gli sciiti ha una visione della vita più spirituale della confessione sunnita (il 90% dei musulmani) e arricchita dalla plurimillenaria cultura indigena (da Ciro a Zaratustra). Aspetta la fine dei tempi, quando torneranno per instaurare il regno di Dio-Allah, Gesù (che per gli sciiti é ancora vivo e non morto in croce) seduto di fianco all’imam occulto, l’11°, anche egli vivo (l’unico imam a non essere morto ammazzato). Lei, come molti di coloro che orbitano nel Movimento dei Focolari, pensa che si può realizzare una umanità nuova, un mondo unito, dove non contano le diversità di razza, religione, sesso e dove si può realizzare una “economia di comunione” aziendale che rende poi migliore anche il contesto economico di quelle società in ci si va ad attuarla.

Ecco due esempi di donna della media borghesia di una società che consideriamo diversa dalla nostra. Due donne, che in qualunque salotto europeo esclusivo che “fa tendenza” si amalgamano senza difficoltà e che possono conversare con padronanza di linguaggio e cognizione su qualunque argomento. Eppure due donne tra milioni, che loro malgrado sono, e vivono sulla loro pelle la vera, la sostanziale diversità tra il mondo “occidentale” e quello islamico. Due donne che giuridicamente e socialmente “contano” molto meno di Cina di Eiannina, Gina di Ururi, Lina di Hora, Pina di Carfizi, Rina di Civita, Zina di Contessa Entellina e, aggiungo, Dina di Oslo.

Sulla diversità, come in sovrapensiero, televisione e stampa “la cantano soave”, ma la musica che suonano é stonata. Ho conosciuto per lavoro persone di diversa provenienza, cultura e religione. Bene! Superata la prima difficoltà di approccio, quella della comunicazione, come entri un po’ in confidenza, ti rendi conto che i vari tipi di interlocutori forestieri in qualche modo li hai già incontrati a casa: il caciarone di Vancouver o di Bona, l’asceta di Orano o di Kruja, il sentimentale, il viveur, l’epicureo. Caduto il diaframma di separazione pregiudiziale, ti rendi conto poco per volta, che la differenza non sta nella natura dell’uomo bensì nel suo contesto di appartenenza da cui proviene. Quanto ai rapporti è solo una questione di consuetudine alla frequentazione. Per esempio, ricordo ancora il grande disagio provato le prime volte che incontrai quattro funzionari del Servizio Meteorologico Albanese, venuti in Italia per un corso semestrale di aggiornamento (non che ne avessero bisogno ma era il pretesto per usufruire di sei mesi di trasferta). Erano impauriti, stralunati (se potessi, direi “ntamati” cioè come le belle statuine) come marziani. Nessuno di loro ardiva prendere l’iniziativa di conversazione. Stavano sempre insieme come legati da invisibili catene e non cercavano di avere rapporti con gli altri. Si controllavano l’uno con l’altro. Venivano veramente da un altro mondo. Poi a mano a mano la diffidenza si é aperta ad un autocontrollo reciproco che ci consentiva di non infilarci in discussioni imbarazzanti. Si sa, erano pesci piccoli: non potevano affrontare il grande oceano della libertà. Poco tempo dopo mi trovavo al convegno di studi albanesi organizzato dal comune di Hora per il 500° anniversario della sua fondazione. Era un pomeriggio grigio e ventoso d’autunno. Per vincere la sonnolenza, eravamo andati nella gola del Honi (Gryka e Honit separa Piana, che è a monte, dal resto della valle del fiume Belice) con Kostallari, Agolli e il colto e saggio addetto culturale dell’ambasciata di Albania. Fumavamo una sigaretta controvento, quando per terra ho scorto una conchiglia fossile e l’ho raccolta. Dopo qualche futile considerazione generale (forse avrò detto qualche cosa strana), mi é venuto spontaneo di darla ad Agolli, che nel ringraziarmi ha aggiunto “Sa e mirë liria”(Eh! La libertà!). Fu un lampo di intesa ma per lui anche il rischio di una possibile censura del regime, se gli altri due avessero riferito quelle parole. Di lì a poco Agolli avrebbe pronunciato in non so quale comitato centrale del partito la nota denuncia sulla pochezza degli scritti letterari albanesi in prosa: il suo completo riscatto morale.

Sì. E le donne? Dieci anni fa, più o meno, sono riuscito ad intrufolarmi in un convegno intermusulmano che si teneva alle porte di Roma, su, ai Castelli. Il mio compito era di fare tappezeria, dovevo solo ascoltare, ma per i corridoi ho conosciuto un bel po’ di albanesi di Albania, Dalmazia, Kosova e Macedonia. Che vuoi! Come aprono bocca li riconosci subito e ti avvicini, perchè, si sa, il sangue non é acqua. Furono quattro giorni in cui non solo non mi sono annoiato (come talvolta succede) ma ho imparato moltissimo. Devo dire che nei primi tre giorni cercavo di mettere in relazione quanto veniva detto con quanto avevo imparato direttamente nei miei contatti o durante i pochi viaggi, ma anche con quanto era possibile apprendere dalla scarsa letteratura sul mondo islamico disponibile sulla piazza di Roma. Prima di tutto é da sfatare la convinzione diffusa in occidente che nell’islam vi sia la preminenza della religione sulla nazione. Per esempio, il turco non é arabo, anzi! Pure l’arabo cristiano é prima arabo anche se in cuor suo é molto risentito per la discriminazione che subisce da parte della maggioranza islamica e pensa . Così come il copto non é certamente lieto che nel 1991 l’articolo 2 della costituzione egiziana ha dichiarato che la legge di quello stato é islamica. E’ ancor più triste perché se vuole lavorare deve cambiare il nome per esempio da Magdi a Qasim (30.000 persone ogni anno si convertono spontaneamente all’islam in Egitto per poter lavorare!). Ma la miseria non discrimina solo per religione. Due amici carpentieri arbresci mi hanno raccontato che lavoravano a Il Cairo. Una donna accudiva alla loro casa per mantenere i propri figli. Era una ancella formidabile: solo che in cucina era una frana. I due le raccomandavano di non friggere troppo i cibi, di non scuocere la pasta, di non mettere troppe spezie ma niente, non c’era verso di convincerla! Un giorno forse i due redarguirono la donna in modo più vibrato e questa per tutta risposta lasciò cadere a terra la veste lunga come per dire: . I due buoni arbresci subito la rivestirono, la confortarono e per il seguito subirono le sue malefatte culinarie. Erano rimasti troppo scossi dalla imprevedibile, umiliante manifestazione di annichilita prostrazione morale della donna, dallo squallore di una schiavitù senza catene. Ma torniamo al convegno. Il quarto giorno la serenità si é dissolta, nonostante la sacralità del luogo. Si parlava della condizione femminile. Anzi si doveva parlare ma, non appena sono iniziati i lavori, iniziò un furibondo litigio tra gli uomini e le donne. Insomma alle donne proprio non gli cala di essere discriminate dagli uomini in termini di diritto matrimoniale, di quello ereditario ma anche sul piano politico, culturale e nel mondo del lavoro. Soprattutto, però, crollava definitivamente la visione monolitica che avevo del mondo islamico. Basti pensare alla differenza tra la donna “castrata” del Sudan e la “reislamizzata” di Harlem (NY) o soltanto tra la balcanica e l’afgana. I giovani delle grandi città, però, hanno incominciato a reagire. Se non possono stare insieme in macchina, si mimetizzano e si incontrano nei meno romantici e affollati supermercati. Soprattutto si possono parlare col telefono o col telefonino o con internet. E fuggono in mille modi. Come Jazmin, che per studiare architettura a Roma, si guadagna la vita ballando scalza la danza del ventre. E tra le evoluzioni dei sette veli nella magica atmosfera molto più antica delle mille e una notte inesorabilmente il mondo, non solo quello islamico, evolve.

Paolo Borgia