E se l’identità fosse la forza della mente? - E nëse njëjtësìa të ish fuqìa e mendjes?

di Nicoletta e Paolo Borgia

Come commemorazione di Papa’ Giorgio Schirò, maestro di vita

E se l’identità fosse la forza della mente?

Essere arbëresh è la prerogativa di chi parla la lingua minoritaria arbëreshe? E allora quei paesi, in cui si è perso l’idioma, perché si dichiarano arbëreshë? E che cosa cercano gli irlandesi quando la loro lingua morta la imparano a scuola? Per chiarezza noi ci domandiamo quanto sopra in relazione al fatto che “La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze linguistiche” all’Art.6 della Costituzione Italiana, mica all’Art.414; poi se i nipoti della costituente hanno voluto tutelare solo le lingue minoritarie è un altro discorso da chiarire altrove.

Chi può dire per certo di conoscere la cultura arbëreshe? Tuttavia una certezza c’è: ogni realtà, che si pensa, si dice o si fa, è spinta da un’intenzionalità, che sia oggettiva o soggettiva, conscia o inconscia non fa la differenza.

Sulla base di questa affermazione chi si identifica come arbëresh  lo è  perché si sente tale. Le occasioni sono molte e nei più frequenti dei casi arrivano da gesti consuetudinari o da incontri occasionali con tutto quello che è diverso dal mondo arbëresh e quindi sempre.

In questo gran parlare di identità etnica, di festeggiamenti o cerimonie letterarie arbëreshe o nella continua ricerca di radici linguistiche per scoprire che cosa ancora ci sia di arbëresh nello shqip o se lo shqip attuale parlato - e non quello nazional-letterario - abbia ancora come madrelingua l’arbëresh, non si riesce ad individuare quale sia l’obiettivo della tutela di una minoranza linguistica (o etnica) e quale principio di economia e di soddisfazione persegua. Così in questa babele senza causa emerge questa riflessione o forse meglio dire interrogativo. In alcune espressioni o modi di esprimersi di un arbëresh si riscopre un atteggiamento di fierezza del suo essere che si chiama orgoglio di appartenenza che non è da confondersi con un sentimento preliminare di nazione o con un atteggiamento patriottistico, ma piuttosto un sentimento a livello personale, familiare, di gjitonia, paesano e transpaesano che ha tuttavia la pretesa politica di chi vuole esistere in quanto tale.

Di consueto quando un arbëresh s’incontra con uno shqiptar ha piacere di comunicargli che, anche se parlano due lingue che sui libri e nella storia sono lontane più di 500 anni, lui è in grado di capirlo. Viceversa lo shqiptar con orgoglio lo chiama fratello-vëlla o sangue mio sparso-gjaku im i shprishur.

Questo orgoglio di appartenenza ad un ceppo linguistico lo troviamo nella lingua arbëreshe per esempio attraverso queste forme di espressione:

- Ti burrë, ti grua, ti vajzë, ti kopil ecc. sono espressioni per interpellare persone sconosciute, in italiano diremmo scusi signore, scusi signora ecc.

- Bëj burrin vale per taci e sopporta la sua prepotenza perché è più potente di te e sappi che non ti considero per questo un vile.

- Njeriu vale per l’essere umano ma questa è espressione colta, è rapportato alle vicende storiche, p.e. nejriu martohet e bën bij.

- I ‘shterë da i krishter/ë vale per cristiano (=non bestia), essere umano rapportato spesso alla sorte p.e. njè ishter çë la gjellën mbi atë dhe plot me gurë, një ishter si gjindja  (=un uomo a modo, come si deve, integro).

- Rrahaderë (=battiporta) vale per sfaccendato, perdigiorno.

- Ghalerë (=manigoldo) vale per monello, p.e. ky ghalerë  piu verën.    

- Ditë të glata (=giorni lunghi, lunga vita) vale per condoglianze in realtà è un augurio di buona e duratura fortuna a chi resta (la vedova, i figli etc) l’opposto è ditëshkurtër (=effimero, sfortunato).

C’e una lingua che si pensa di parlare e una che si parla. La prima è quella che identifica di primo acchito l’origine geografica di un popolo. La seconda più profonda, è quella che rende consapevole la persona, che parla quella lingua, di appartenere ad un’identità culturale, cioè quella forza della mente che spinge l’uomo ad azioni coerenti, alla quale egli s’aggrappa nella convinzione consapevole o inconsapevole di essere protagonista della sua storia. Su questa base si vuole concentrare la riflessione dei termini o delle forme di espressione sopraillustrate. Chi si sente arbëresh è colui che usa questi giochi linguistici e chi si ferma a pensare ad essi, o chi più semplicemente si commuove a sentire frasi o parole che sentiva da suo nonno prima di emigrare chissà in quale paese, o chi ancora subisce il fascino del significato e del senso che si cela dietro a questi accostamenti di parole come davanti ad uno specchio in cui vede riflesso se stesso.

E così stupiti dall’archè cerchiamo di trovare una ragione al tanto rumore che viene fatto ad inseguire speculazioni scientifiche nella ricerca della radice o dell’etimologia di un termine. Invece nel semplice ascolto di un anziano che parla o di un bambino curioso che domanda si trova il senso della ricerca delle origini di una cultura. Quest’ultimo non vuole escludere nulla ma sicuramente è lo spirito giusto dal quale trarre la fonte.

Non lo diciamo noi ma è la testimonianza di chi come Papa’ Gjergji Skirò con umiltà e con orgoglio d’appartenenza all’identità arbëreshe ritradusse, per amore e solo per amore verso Dio e verso il prossimo, Le Ore in arbëresh. Amore che nella babele delle laiche liturgie non c’è rischio di ritrovare.

Nicoletta e Paolo Borgia

Si përkujtim të Papa’ Gjergjit Skiroit, mjeshtrit jete

E nëse njëjtësìa të ish fuqìa e mendjes?

Të klënit arbëresh ë’ prerogativë të atij çë flet gluhën minoritare arbëreshe? Dhe ahierna ata katunde ku u zbuar  idioma, pse deklarohen arbëreshë? E çë kërkojnë irlandezët kur gluhën e tyre e vdekur e mësojnë te skolla? Për qartësì na llojasim për këto në lidhje me faktin se “Republika ruan me norma përkatëse pakicat gluhësore” te neni 6 të Kushtetutës Italiane, e jo te neni 414; pra nëse të niprat e asamblesë kushtetuese kanë dashur të ruajnë vetëm gluhët minoritare ë’ një tjetër lafje të sqarohet tjetërkund.

Kush mënd të thetë me sigurì se njeh kulturën arbëreshe? Megjithatë ka një sigurì: çdo realitet, çë mendohet, thuhet o bëhet, ë’ shtytur nga një qëllim, çë të jetë objektiv o subjektiv, i vetëdijshëm o i pavetëdijshëm ngë bën ndryshimin.

Mbi bazën e këtij pohimi ai çë njëjtësohet si arbëresh ë’ ai sepse ndihet i tillë. Rastet janë shumë dhe në më të shumtit arrëjnë nga gjeste zakonor o nga përpjekje rastësore me gjithë atë çë ndërron nga bota arbëreshe dhe prandaj përherë.

Te këta të stërfolur për njëjtësì etnike, për festime o cerimonì letrare arbëreshe o te kërkimi i vazhdueshëm i rrenjavet gluhësore për të zbuluar çfarë endè të ketë nga arbërishtja te shqipja o nëse shqipja e sotme e folur - e jo ajo kombëtare-letrare - të ketë endè si mëmëgluhë arbërishten, ngë arrëhet të dallohet cili të jetë synimi i ruajtjes së njëi pakice gluhësore (o etnike) dhe cilin parim ekonomìe dhe plotësìe kërkon të arrëjë. Kështù te kjo babilonì pa shkak del kjo përsiatje o ndoshta më mirë të thuhet pyetje. Në disa shprehje o mënyrë t’u shprehuri të njëi arbëreshi rizbulohet një qëndrim krenarìe të të klënit të tij çë quhet mendjemadhësì përkatësìe çë ngë ë’ të ngatërrohet me një paraprake ndiemje kombi o me një qëndrim patriotizmi, por më mirë një ndiemje në nivel vetjak, familjar, gjitonìe, katundar dhe transkatundar çë megjithatë ka pretendimin politik të atij çë do jetojë si i tillë.

Zakonisht kur një arbëresh përpiqet me një shqiptar ka ëndë t’i lajmërojë se, megjithëse flasin dy gluhë çë mbi libret dhe te historìa janë të llargëta më shumë se 500 vjet, ai mënd t’e ndëlgojë. Anasjelltas shqiptari me krenarì e thërret vëlla o gjaku im i shprishur.

Këtë krenarì përkatësìe njëi trungu gluhësor e gjejmë të gluha arbëreshe për shembull nëpër këtyre formave shprehjeje.

- Ti burrë, ti grua, ti vajzë, ti kopil ecc. janë shprehje për të pyetur veta të panjohura, litisht  scusi signore, scusi signora ecc.

- Bëj burrin vlen për taci e sopporta la sua prepotenza perché è più potente di te e sappi che non ti considero per questo un vile.

- Njeriu vlen për l’essere umano por kjo ë’ shprehje e kulturuar, ë’ raportuar ngjarjevet historike, p.she. nejriu martohet e bën bij.

- I ‘shterë da i krishterë vlen për cristiano (=non bestia), essere umano raportuar shpesh fatit p.she. njè i ‘shter çë la gjellën mbi atë dhe plot me gurë, një i ‘shter si gjindja  (=un uomo a modo, come si deve, integro).

- Rrahaderë (=battiporta) vlen për sfaccendato, perdigiorno.

- Ghalerë (=manigoldo) vlen për monello, p.she. ky ghalerë  pìu verën.    

- Ditë të glata (=giorni lunghi, lunga vita) vlen për condoglianze  në realitet ë’ një urim fati i mirë dhe të qëndrueshëm atyre çë qëndrojnë (e veja, bijtë etj.) e kundërta ë’ è ditëshkurtër (=effimero, sfortunato).

Ka një gluhë çë mendojmë se flasim dhe ka një çë flasim. E para ë’ ajo çë njëjtëson menjëherë prejadhjen gjeografike të njëi populli. E dyta më e thellë, ë’ ajo ç’e bën vetëdijshme vetën, çë flet atë gluhë, se i përket njëi njëjtësìe kulturore, domethënë asaj fuqìe të mendjes ç’e shtyn njeriun ndaj veprimeve koherent, së cilës (fuqì) ai shtrëngon/het në bindjen vetëdijshme o pavetëdijshme se ë’ protagonist të historìsë së tij. Mbi këtë bazë duam të përqendrojmë përsiatjen e termavet dhe të formavet të shprehjevet të sipërilustruara. Kush ndihet arbëresh ë’ ai ç’i përdor këto lojëra gluhësore dhe kush qëndron të mendojë për këto, o kush më thjesht mallëngjehet kur gjegjet fjalì o fjalë çë gjegjej nga gjyshi i tij më parë se të emigrojë kushedì te cili katund, o kush ende magjepset nga ndëlgimi dhe nga ndjenja çë fshihet prapa këtyre afrimeve fjalësh si përpara njëi pasqyre në të cilën sheh reflektuar veten.

Dhe kështù  të habitur nga arkèja kërkojmë të gjejmë një arsye për gjithë këtë zhurmë çë ë’ bërë tue vatur prapa spekulimeve shkencor në kërkime të rrenjëvet o të etimologjìsë së njëi termi. Kurse te gjegja e thjeshtë e njëi plaku çë flet o të njëi fëmije kureshtare çë pyes gjëndet ndjenja e kërkimit të prejardhjevet të njëi kulture. Kjo e sprasmja (ndjenja) ngë do të përjashtojë mosgjë por me sigurì është shpirti i drejtë nga i cili të nxiret burimi.

Ngë e thomi na por ë’ dëshmìa e atyre çë si Papa’ Gjergji Skiroi me përulësì dhe mendjemadhësì përkatësìe për njëjtësìnë arbëreshe ripërktheu, për dashurì dhe vetëm për dashurì ndaj Perëndìsë dhe ndaj të afërmit, Orët arbërisht. Dashurì çë te babilonìa e liturgjivet laìke ngë ka rrezik të gjesh.

Nicoletta e Paolo Borgia