La “libertà” che uccide - Ajo “lirì” çë na vret

Di Paolo Borgia sono interessanti non solo gli articoli che

 periodicamente ci fa pervenire, ma anche le lettere introduttive con cui li accompagna.

Riteniamo utile, pertanto, premettere all'articolo (bilingue) -che segue

 sotto- anche la lettera con cui l'ha trasmessa.

Se levi e non metti non c’è fonte che getti (Në ti nxier e ngë shton ngë ka krua çë buron).

Così 40 anni or sono, il poeta Giuseppe Schirò Di Maggio scolpiva una oggettiva realtà nota da sempre in terra di Sicilia dal clima semiarido.

Quel “ti” (tu) interpella personalmente oggi più che in altri tempi.

Solo 100 anni fa, Hora, un paese sul 38° parallelo nord con più di 9.000 abitanti, era servita da 11 fontane pubbliche, accudite da 16 fontanieri della municipalità. Tutti attingevano l’acqua da quelle fontane con un protocollo normativo consuetudinario rigido di precedenza.

Prima veniva chi doveva bere, poi chi riempiva i contenitori da 20 litri in doghe di legno alte e strette con un manico di ferro per poterki portare a casa in spalla. Curiosamente si chiamavano “nxire” (estrattori, forse dal verbo nxier).

I muli, gli asini e i cavalli si abbeveravno nella “korita” (vasca); daa lì le donne prelevavano l’acqua daversare nella “pilla ( lavatoio personale in legno che collocavano nei pessi per fare il bucato a mano)

In campagna c’erano rare fontane con grandi vasche con acqua di falda, dove i pastori e i vaccari si recavano col bestiame. C’erano i torrenti. E c’erano anche piccoli zampilli nel terreno, scomodi e bassi dove si beveva per mezzo di pale di fichi d’inia rinsecchite e concave. Talvolta restavano asciutti, solo sassi senza vita... tra cielo e oceano.

Come 3000 anni prima, come ci racconta anche Omero nella “combine” ordita da Atena per Nausicaa e Ulisse:« E a te diede questo destino e devi sopportarlo comunque» (Kai pou soi tadh edhoke, se dhe hri tetlamen empis) (Odissea, Canto VI,190).

Buone vacanze Paolo

Ajo “lirì” çë na vret

di Paolo Borgia

Qytetërimi njerëzor, te ndodhìtë e ecjes së tij, ka udhëtuar glatë dy dhromeve paralele, të përanshme dhe alternative, dhromi i vëllazërìsë dhe ai i vëllavrasjes o, nëse ti do, ai i paqes dhe ai i luftës ndër bashkësì, shokërì, popuj. Edhè sot më se gjymsa e planetit është i përkitur nga konflikte çë ndikojnë edhè jetën e tjetrës pjesë të Botës, ku përkundra konfliktet i gjejmë ndër anëtarët e njëjësvet bashkësì, shokërì, popuj. Pikërisht tek ajo pjesë çë më shumë ka nxitur për dinjitetin njerëzor vetjak dhe çë e thërresim «perëndimore», ndoshta sepse sot është te perëndimi i saj, dhe rrëzikon të vdesë “lirìe”.

Në të vërtetë duket se shoqërìa civile, e bërë nga “njerëz të urtë” çë merren me interesat e vet, ngë vete më mirë si më parë. Shtetasit, çë bëjnë detyrën e tyre dhe çë paguajnë taksat për të prodhuar të mirat publike, ngë janë më në gjëndje të përbëjnë, të ndërtojnë qytetin e virtu/ytshëm, atë, do me thënë, ku interesi privat marton/het pozitivisht me të mirët të përgjithshëm. Sot duket se një pjesë rritëse të interesit privat ndërron domethënie morale. Duket se virtyti i tillë kthehet të jetë e metë, si te periudha feudale, kur individi ish i nënshtruar njëi hierarkìe me ligjësim e hjeruashëm dhe kjo zglidhjë për të gjithë, për popullin. Te ky kontekst, konflikti interesi ndër privat dhe të mirët të përgjithshëm ngë mënd të vëhej në të klëni, shëmbëlltyra e njeriut njëjës ngë kish fare rëndësì politike.

Te shoqërìtë e thjeshta, shkëmbimi lejon njëjësvet të gëzojnë të mirat çë bëhen të gjithëve (gjellë, të veshura, ‘besim’ e pastaj lavatriçe, televisore, mjekësì). Por kur të mirët bëhet “të përgjithshëm” si për të mirat më të rëndësishme dhe strategjike për ne dhe për brezat e ardhshme, si për shembull burimet energjìe jo të ripërsëritshme, pyjet tropikale, oqeanet, ajri, ujët, heqja e plëhtit dhe të skorievet, ndodhet se të mirët vetjak gjinon/pjell të keqtë të përgjithshëm. Ngushtësìa e të mirit dhe përdorimi të tij në të njëjtin qërò bën të burojë tragjedìnë.

Historìa ë’ plot me bashkësì të vogla o të mëdhà çë kanë tejkaluar atë “kufì” përdorimi mbatanë të cilit rritja bëhet shkatërruese dhe prapëson përgjithmonë: dhe atò bashkësì u prishën. Përkundra, atjè ku kufizuan lirìnë vetjake me ligjë, norma, tradita, përdorime dhe zakona, klenë në gjëndje të rronin dhe të rriteshin në harmonì. Si për shembull, njeriu parahistorik evropian ha-sot-ha-nesër asgjësoi ‘ùrin’ – e vdiq ‘urìe’ –, kurse ‘barbara’ «Carta de logu» (kodi sard i lashtë) paracaktojë se, në rast se mirrjë zjarr pylli, katundi përkatës kish t’i dërgojë ligjës për ekzekutim ‘një’ katundar, kështù se zglidhej përherë më plakun dhe më të kopjasmin.

Te shoqëria pas-moderne, në rastin e burimevet strategjike është qartë gjëndja tendosjeje e brëndëshme të sistemit ndër lirì vetjake dhe shkatërrimi i vetë burimevet. E këtò janë situata problematike për të cilat ngë jeton një zglidhje optimale, sepse cilado zgjedhje sidokloft bashkëmbart kosto përherë të lartë.

Shoqëria e globalizuar na bëri të hyjmë te epoka e të miravet të përgjithshme çë patjetër siguron zhvillimin e popujvet të Tokës me përdorueshmërìnë e frigoriferëve, këpucëve, mjeteve mbartjeje, ‘çlirimi’ nga lodhja por edhè më shumë me ndotjen, shterimin e burimevet natyrore, humbja e ‘besimit’ te tregjet financiare.

Si çë 2400 vjet prapa lafosej për të mirët e qytetit, tek i pamasi fshat global gjithë bashkësìtë gjënden të bëjnë ballë temës së të mirit të tyre. Sot, si përherë, të mirët e «polis-it» – çë ë’ pa ndërdye (dyshim) një të mirë në vete – lejon njeriut të kryejë të mirët vetjak brënda horizontit moral të të rruarit shoqëror, i lejon të çojë ngjera në kryerje jo vetëm përmasën politike e tij por të tërën përmasë njerëzore. Për këtë mënd dhe duhet të kërkohen udhë të reja për bashkëjetesën paqësore e të ardhmes: njëzëshmërìa, një miqësì politike çë lejon të priremi nga sëndet e mira dhe të leverdisshme edhè si bashkësì. Bëhet fjalë për të dashur bashkë me tjerët të njëjtat sënde jo «privatisht», do me thënë drejtësisht si të mira të arrëjtura me forcat eksklusive e veta, por «politikisht», tue kryer të mirët të përgjithshëm. Bëhet fjalë për të tejkaluar kundërvënien dialektike ndër kush ka bërë nga të mirit të përgjithshëm një të mirë absolut çë plotëson të mirët të njëjësit, dhe kush përkundrazi e mohon, tue thënë se jeton vetëm të mirët e njëjësit.

Do të arrëjmë të gjejmë ndër këta dy ska(n)je një paradigmë të re të lirìsë, çë ngë t’jetë «ajo (j)ime», «ajo jote» por «jona»?

La “libertà” che uccide

di Paolo Borgia

La civiltà umana, nel corso del suo cammino, si è mossa lungo due strade parallele, adiacenti e alternative, quella della fraternità e quella del fratricidio o, se vuoi, quella della pace e quella della guerra tra comunità, società, popoli. Anche oggi più della metà del pianeta è interessata da conflitti che influenzano la vita anche dell’altra parte della terra, dove invece i conflitti li troviamo tra gli appartenenti delle singole comunità, società, popoli. Proprio in quella parte che ha maggiormente promosso la dignità umana individuale e che chiamiamo «occidentale», forse perché oggi è al suo tramonto, e che rischia di morire “di libertà”.

Sembra, infatti, che la sua società civile, fatta da “uomini prudenti”, che si occupano dei propri interessi non funzioni più come prima. I cittadini, che fanno il loro dovere e che pagano le tasse per produrre beni pubblici, non bastano più a costituire, costruire la città virtuosa, quella, cioè, dove l’interesse privato si sposa positivamente con il bene comune. Oggi sembra che una crescente parte dell’interesse personale cambi significato morale. Sembra che tale virtù torni ad essere vizio, come nel periodo feudale, quando l’individuo era soggetto ad una gerarchia con legittimazione sacrale e questa sceglieva per tutti, per il popolo. In quel contesto, il conflitto di interesse tra privato e bene comune non poteva porsi in essere, la figura del singolo uomo non aveva affatto rilevanza politica.

Nelle società semplici, lo scambio consente ai singoli di godere dei beni che diventano di tutti (cibo, vestiti, ‘fiducia’ e successivamente lavatrici, televisori, medicine). Quando, però, il bene diventa “comune” come per i beni più importanti e strategici per noi e per le future generazioni, come per esempio le fonti di energia non rinnovabili, le foreste tropicali, gli oceani, l’aria, l’acqua, lo smaltimento dei rifiuti e delle scorie, accade che il bene individuale generi male comune. La limitatezza del bene e il suo consumo contemporaneo fanno scaturire la tragedia.

La storia è piena di comunità piccole o grandi che hanno oltrepassato quel “limite” di utilizzo oltre il quale l’incremento diventa distruttivo e regredisce per sempre: ed esse sono collassate. Al contrario, là dove le comunità hanno limitato la libertà individuale con leggi, norme, tradizioni, usi e costumi, sono state in grado di vivere e crescere in armonia. Ad esempio, l’uomo preistorico europeo mangiando-mangiando sterminò l’uro – e morì di fame –, invece la ‘barbara’ «Carta de logu» prevedeva che, in caso di incendio di bosco, il paese di pertinenza consegnasse alla legge per l’esecuzione capitale ‘uno’ del paese, cosicché si sceglieva sempre il più anziano e invalido.

Nella società post-moderna, nel caso delle risorse strategiche è evidente lo stato di tensione interno al sistema tra libertà individuale e la distruzione delle risorse stesse. E queste sono situazioni problematiche per le quali non esiste una soluzione ottimale, perché qualsiasi scelta comporta comunque costi sempre alti.

La società globalizzata ci ha fatto entrare nell’epoca dei beni comuni che per certo assicura lo sviluppo nei popoli della terra con la disponibilità di frigoriferi, scarpe, mezzi di trasporto, ‘affrancamento’ dalla fatica ma molto di più con inquinamento, esaurimento di risorse naturali, perdita di ‘fiducia’ nei mercati finanziari.

Come già 2400 anni fa si discuteva del bene della città, nel gigantesco villaggio globale tutte le comunità si trovano ad affrontare il tema del loro bene. Oggi, come sempre, il bene della «polis» – che è evidentemente un bene in se stesso – consente all’uomo di realizzare il suo bene personale all’interno dell’orizzonte morale del vivere sociale, gli consente di portare a compimento non solo la sua dimensione politica ma l’intera sua dimensione umana. Per questo possiamo e dobbiamo cercare nuove vie per la convivenza pacifica del futuro: la concordia, una amicizia politica che consente di tendere alle cose giuste e vantaggiose anche come comunità. Si tratta di volere insieme agli altri le stesse cose non «privatamente», cioè direttamente come beni raggiunti con le proprie esclusive forze, ma «politicamente», realizzando il bene comune. Si tratta di superare la dialettica contrapposizione tra chi ha fatto del bene comune un bene assoluto che completa il bene del singolo e chi all’opposto lo nega, sostenendo che esiste solo il bene del singolo.

Riusciremo a trovare tra questi due estremi un nuovo paradigma della libertà, che non sia «la mia», «la tua» ma la «nostra»?