Ora la serie completa del foglio domenicale è introvabile, gelosamente nascosta.
Il
nostro e i suoi collaboratori hanno inventato le parole, senza la
scorciatoia greca, coniandole di bel nuovo ma con i criteri popolari
antichi, fondativi della nostra lingua stessa.
Paolo Borgia
Tra Sisifo e
Prometeo
Mons. Paolo Schirò
Scendere a Palermo da Piana e fare ritorno in paese
con una cavalcatura o con un calesse in tutte le stagioni dell’anno, cento anni
fa – e ancor oggi, nonostante il manto di asfalto – significava viaggiare per cinque ore buone.
C’era, allora, chi ogni settimana si sobbarcava
questo strapazzo per portare un foglio manoscritto in tipografia per stamparlo,
per correggere la bozza dello scritto della settimana precedente e per ritirare
l’ultimo numero di “Fjala e t’in’Zoti”, la Parola di Dio. Rivista settimanale
diretta da Antonio Masi, dal 25.2.1912
al 28.2.1915 (nei numeri di aprile, giugno, luglio dell’anno 1912 comprendeva
anche “Fjalori”, vocabolario, vocaboli premessi alla rivista): dove Antonio
Masi era famiglio nell’Episcopio e la rivista era un foglio scritto in arbrescio,
distribuito per la liturgia domenicale. La chiusura del periodico coincise con
l’inizio della grande guerra e con la sua opprimente ombra di morte caduta su
molte famiglie della nostra comunità.
L’idea, originale novità editoriale in assoluto, è
di Mons. Paolo Schirò.
Ma per la comunità “Fjala e t’in’Zoti” è molto di
più, è una manna di vita culturale (cfr.Norbert Jokl, Geitie, Guys, Holger Pedersen).
Insegnante di lettere greche a Trivento in Molise e
a Bitonto in Puglia, il nostro conservò il gusto ardente per la ricerca. Ancora
sei anni dopo la sua nomina a Vescovo ordinante degli Albanesi di Sicilia e
Rettore del Seminario Italo-Albanese, ritrovò nel 1910 nella Biblioteca
Apostolica Vaticana il “Messale” di Gjon Buzuku – prete latino di Kraja (Alb.) contemporaneo
di Luca Matranga –. A quel libro dedicò lunghi anni di studio. Vera guida
pastorale e intellettuale organico alla sua comunità non volle seppellire il talento
e il proprio sapere nel fondo di un cassetto a futura memoria, ma volle
divulgare la sua conoscenza profonda, facendo con essa una evangelizzazione,
che fosse ad un tempo propugnatrice della identità arbrescia, del senso della
dignità e della tradizione e, ancor più, condivisione culturale messa al
servizio della sua comunità.
In anticipo sui tempi aveva intuito e messo a
frutto la convinzione, che la cultura dà forza e coesione alla società
(cfr.Gramsci) non quando resta rinchiusa nella mente degli intellettuali o nei
cassetti impolverati, ma quando è scientificamente capace di raggiungere “i
più”, senza svilire il sapere ma sapendo articolare la ineluttabile complessità
dei testi in una divulgazione semplice e franca con un parlare che sappia
esprimere la piattaforma su cui erigere “la nuova casa comune”.
Per le successive generazioni e per quanti si
prodigano per la costituzione di una lingua arbrescia condivisa Fjala e t’in’Zoti
è una miniera aurea.
Dal 1963 grazie al duro e paziente lavoro di Papas
Emanuele Giordano – altro ardente audace patriota – le solenni parole impiegate nel foglio domenicale
arricchiscono il suo puntuale, vasto, prezioso e indispensabile “Dizionario
degli Albanesi d’Italia”. Qui tale tesoro è distribuito nei termini
contrassegnati con le sigle “Fj.T.” e “Fjal.”.
Oggi, però, il documento sembra scomparso. Ciò che
manca alla comunità è una edizione disponibile della raccolta completa di tutti
i fogli domenicali, per potere toccare con mano e gustare la aulica semplicità
del testo, forse ancor più solenne dei testi antichi greci (cfr. Schirò Di
Maggio).
Penso che con l’occasione del centenario dalla
nascita del foglio domenicale e del cinquantenario dalla pubblicazione del
nostro dizionario, dovremmo fare quadrato per trovare le risorse occorrenti per
un momento culturale unitario dedicato alle nuove generazioni: stampare,
mettere in rete la copia anastatica del prezioso documento.
Credo che operando in questo modo possiamo tentare
di colmare le troppe lacune nell’area conoscitiva, in quella dell’agire e in
quella del sentire, per rispondere così alle sfide attuali, non solo in termini
di risposta tecnico-scientifica (aggiornata ed efficiente), ma anche e
soprattutto divulgativa. Ripartire da situazioni, come questa, concrete e
attuali, per penetrare fino al fondamento della società umana, per fare vera
festa collettiva.
l.2012 Paolo Borgia
Në mes të
Sisyfosit dhe të Prometheusit
Imzoti Pali
Skiroi
Të zdrypesh (/dirgjesh) Palermë nga
Hora dhe të kthehesh me një kalë o mushk shale o me një karrocin te gjithë
stinat e vitit, një kint vjet prapa – por edhe sot, megjithë veshjen asfalti –
dejë të thësh se udhëtoje për pesë orë të bukura.
Kish, ahierna, kush nganjë javë mirrjë përsipër këtë ngostje për të sjellë një
faqe të dorëshkruame te shtypshkronja për t’e botuar, për të ndrequr bocën e shkrimit
të javës së mëparshme dhe për të marrë prapa të sprasmin numër të gatitur të
“Fjalës së t’in’Zoti”, la Parola di Dio. Revistë javore drejtuar nga Antonio
Masi, nga 25.2.1912 ngjera te 28.2.1915 (te numrat e prillit, qershorit,
korrikut të vitit 1912 përmbajë edhe “Fjalorin”, vokabolario, vokaboli premessi
alla rivista): ku Antonio Masi ish shërbëtor te Peshkopata dhe revista ish një fletë
shkruar arbërisht, dhuruar për liturgjìnë e të diellës. Mbyllja e periodikut u përputh
me të zënit fill të luftë së madhe e me hjen shtypëse çë ra mbi shumë familje të bashësìsë
sënë (/sonë).
Ideja botuese, origjinale gjë e re në absolut, është e Imzotit Pal
Shkiroit.
Por për bashkësìnë “Fjala e t’in’Zoti” eshtë shumë më shumë, është bekim
jete kulturore (krh. Norbert Jokl, Geitie, Guys, Holger Pedersen).
Mësues letrash greke në Trivento, Molize dhe në Bitonto, Pulje, yni ruajti dëshirën
e ndezur për kërkimin. Ende gjashtëvjet pas emërimin e tij si Peshkop shugurues
për Arbëreshtë e Sicilìsë dhe rektor të Seminarit Arbëresh, zbuloi në 1910 te
Biblioteka Apostolike Vaticane “Mesharin” e Gjion Buzukut – prift nga Kraja
(Shq.) bashkëkohës të Lekës Matranga –. Atij libri i kushtoi vjet e vjet
studimi. I vërtetë prift (/prijës) baritor
dhe intellektual organik me bashkësìnë e tij ngë deshi të varrosjë talentin dhe
dijturìnë e vet në fund të njëi sirtari për kujtesën e ardhshme, por deshi të
përhapjë njohjen e tij e thellë, tue bërë me atë një vangjellizim, çë të ish në
të njëjtin qërò mbrojtëse të njëjtësìsë arbëreshe, të ndjenjës së dinjitetit
dhe të traditës e, ende më shumë, bashkëndarje kulturore vënë në shërbim të
bashkësìsë së tij.
I pari mbi qëronjet, kish ndëlguar dhe vënë në frut bindjen, se kultura jep
fuqì dhe lidhje shoqërìsë (krh. Gramshi) jo kur qëndron e mbyllur brënda
mendjes së intelektualëvet o te të mpluhurosurit sirtarë, por është
shkencëtarisht e aftë të arrëjë “të
shumtit”, pa poshtëruar dijturìnë por tue dijtur të nyjëzosh të pashmangëshmin ndërlikim
të tekstevet në një përhapje të thjeshtë dhe të çiltër me një të folur çë t’ia
dijë të shprehë platformën mbi të cilën të ngrëhet “shpia e re e përbashkët”.
Për brezat çë vijnë pas dhe për ata ç’i
jipen pa kursim veprës për themelimin e njëi gluhe arbëreshe të bashkëpranuame “Fjala
e t’in’Zoti” është një xehe, një minierë ari.
Nga 1963 në sajë të së fortës dhe të së duruashmes punë të Papa’Emanueli
Giordano – edhe ky trim i ndezur atdhetar – fjalët e përdorura te fleta e së
dielës qosjën të përpiktin, të gjerin, të
çmueshmin, të domosdoshmin, “Dizionario degli Albanesi d’Italia”. Këtu ky
thesar është shpërndajtur në termat shënuar me sigëlën “Fj.T.” dhe “Fjal.”.
Por sot, dokumenti duket i zbjerrë, i zhdukur. Ajo çë lypset bashkësìsë
është një botim gati, me mbledjen e tërë e të gjithavet fletat të së dielës,
për të pasur mundësìnë t’e ngasësh (/ngaç) me duart dhe t’e gëzosh të lartën
thjeshtësì të tekstit, ndoshta edhe më solemn se tekstet të lashtë grekë (krh.
Skirò Di Maxho).
Llojas me veten se me rastin e njëqintvjetorit të lindjes së fletës javore
dhe të pesëdhjetit vjetor nga botimi i fjalorit tënë, duhej të vënim bashkë
gjithë fuqìtë për të gjetur burimet të duhur për një moment kulturor të
bashkuar, të kushtuar brezavet të ardhshëm: për të ribotuar, për të vënë në
rrjetë riprodimin anastatik të të
çmueshmit dokument.
U’ kam besë se tue vepruar në këte
mënyrë mënd të kërkojmë të mbushim të
shumtat mbrazëtì te lëmi njohës, tek ai i të vepruarit dhe tek ai i të ndierit,
sa t’i përgjegjemi kështù sfidavet të sotme, jo vetëm në terma përgjegjeje
tekno-shkencore (e përditësuar dhe veprues), por edhè e mbi të gjitha popullarizues. Të rinisemi nga gjëndje, si
kjo, konkrete dhe aktuale, për t’u futur ngjera të themeli i shoqërìsë
njerëzor, për të bërë festë e vërtetë e përbashkët._
__________________
l.2012 Pal Borxha