L’eredità di Zoti Emanuele - Trashëgimi i Zotit Emanueli

di PAOLO BORGIA

Ho conosciuto da ragazzo il dizionario di Papas Emanuele Giordano e subito mi ha conquistato: parlavamo la stessa lingua. 

Il sacerdote l’ho conosciuto molto più tardi in occasione del  ‘Sinodo della Chiesa degli Albanesi d’Italia’ a Grottaferrata.  Era già anziano, un aspetto mite. Mi sono avvicinato a lui e l’ho ringraziato per quello che aveva fatto per noi Arbresci. E come risposta ho avuto un “e tu come lo sai?”.

Le persone grandi sono fatte così, vedono il mondo altro da sè.

Ora che è salito al Padre, del quale ha sempre fatto la sua volontà, lo voglio onorare per la sua opera creativa: “Dalle vostre opere vi riconosceranno come miei fratelli”. 

Grazie Zoti Emanueli.

L’eredità di Zoti Emanuele

“grazie per le parole”

Il Seminario Benedetto XV di Grottaferrata (Roma), istituito per le vocazioni nelle Eparchie degli Albanesi d’Italia, è stata una grande opportunità di vivificazione arbrescia nel XX secolo: qui, infatti, confluivano ragazzi da tutti i paesi, raggiungendo una ricca esperienza strapaesana ed acquisivano una consapevolezza identitaria che poi avrebbero diffuso ritornando nei loro paesi. E’ il caso di Papa’ Emanuele Giordano originario di quello sperone meridionale del Pollino che palpita e traspira della cinquecentenaria laboriosa presenza arbrescia.

Sono gli anni del primo dopoguerra. Le impervie strade dell’entroterra calabrese condannano queste zone montane ad un isolamento, che solo nel 1974 sarà violato con l’inaugurazione della autostrada, che passa per Frascineto dove il Nostro è nato nel 1920 e dove dal 1946 è parroco nel paese adiacente Ejanina. Qui sono pochi i peccati delle persone che giusto imprecano contro i padroni ma che confidano nella volontà di Dio, nel buon tempo e nelle proprie braccia. ‘Zoti’ Emanuele, allora, si dedica in profondità alla cosa di cui ha sentito la chiamata, la sua vocazione: la Parola.

Apostolato, impegno eparchiale per l’introduzione (preconciliare) dell’arbrescio nella Divina Liturgia, traduzione dei testi sacri, insegnamento di Liturgia, Cristologia, Ecclesiologia, Lingua greca, Lingua albanese e Musica bizantina, collaborazione a riviste culturali e, nottetempo, la fatica di preparare quelle 19000 schede che poi andranno a costituire il ”Fjalor i Arbëreshvet t’Italisë” (Dizionario degli Albanesi d’Italia) edito per le Edizioni Paoline nel 1963: l’opera che lo ha consegnato alla storia, la lingua pan-arbrescia.

Dizionari della lingua albanese non mancavano. Ce ne sono della parlata dalmata, arvanita, ecc. ma, se si esclude la monumentale opera inedita di Marco La Piana (di proprietà dell’Eparchia di Piana degli Albanesi), delle parlate dell’arcipelago arbrescio d’Italia, nel loro insieme, mi pare che non ve ne fossero adeguate.  Chi avesse voluto consultare qualche testo avrebbe dovuto affidarsi ai due “Angelo Leotti” (1916 e 1937) o al “Gasper Qyçj”. Dalla Albania il “Hysen Voci” ci consentiva di riempire le lacune che nel parlare colmavamo da sempre con prestiti italiani.

Il suo impegno, tuttavia, pur nella vastità dell’intenti ideologici, non avrebbe potuto far scaturire una così importante opera se il Nostro non avesse trascorso gli anni dei suoi studi giovanili, prima nel Seminario Benedetto XV di Grottaferrata e poi nel Collegio greco di Roma, tra giovani delle diverse provenienze arbresce ed albanesi. Qui risiede il segreto fondamento di un’opera frequentata non solo dagli arbresci ma da molti valenti linguisti che operano nel mondo.  

Ma non si farebbe giustizia a tale fatica se non si considerassero le scelte operate da ‘Zoti Emanueli’, nel suo autonomo discernimento. Già dalla scelta dell’alfabeto uniformato a quello di Manastir (un suono >< un monogramma) abbandonando al loro destino le localistiche gelosie storiche ma, avvertendo nella prefazione delle inevitabili traslitterazioni operate, egli vuole contribuire ‘alla unificazione dei vari dialetti “Arbëreshë”’. Notevolissimo è l’accoppiamento tra parole e fonte bibliografica da cui attinge ‘i vocaboli, le frasi, i proverbi e le altre notizie, contenute nel… Dizionario; esse generalmente vi si riportano dopo le frasi e sono chiuse fra parentesi tonde.’  Ma lo stupendo miracolo sta nel avere riportato espressioni in uso in quel momento storico e così le cristallizza, riportando, poi, ‘le abbreviazioni dei Paesi Italo-Albanesi,… seguite dai corrispondenti nomi e dalle sigle delle Province a cui appartengono, poste pure fra parentesi tonde’. A solo titolo di esempio voglio citare la parola Zllipë -ba = letargo, in uso a Santa Sofia d’Epiro mentre altrove si dice: gjum i glatë = sonno lungo. Potremmo pensare ad un prestito inglese, ‘Slip’ ma qui il treno non passa ed il treno qui si è usato (in terza classe) per andare a fare il servizio militare o per emigrare verso il Nord, da una popolazione illetterata. Ancora più sorprendente è, poi, trovare riportate parole che si penserebbe appartenere al ristretto ambito paesano e invece sono in uso anche a più di 700 km di distanza. 

Diceva Papa’Emanuele Giordano:  “Sfogliare e studiare questo ‘Fjalor’ sarà, per ogni Arbëresh, un piacevole ritorno alle radici, perché vi troverà parole ed espressioni tipiche della parlate del proprio paese… Voglio ora sperare che tutti gli Arbëreshë d’Italia – dovunque si trovino – sentano a loro volta il ‘dovere’ di amare la loro lingua. E di studiarla, di parlarla e di insegnarla ai loro figli. Sempre e dovunque”.

Trashëgimi i Zotit Emanueli

“ Një haristisje për Fjalët”

Seminari Benedikti XV në Grotaferatë (Romë), themeluar për thirrjet te Eparkìtë e Arbëreshëvet të Italìsë, është një rast i madh ringjalljeje arbëreshe në shekullin XX: këtu, në të vërtetë derdheshin djelme nga gjithë katundet dhe horët,  këtu arrëninë një përvojë të qosme jashtëkatundare dhe mirrnin një vetëdije për njëjtësìnë çë pra atà denin të përhapnin një herë çë ktheheshin te horët e tyre. Është rasti i Papa’Emanueli Giordano (Xhordano) bir i asaj thundre jugore të Pollinit çë vuan dhe dërsin për pesëqindvjeçaren pranì punëtore arbëreshe.

Janë vitet e të parës paslufte. Rrugët dredha-dredha të prapatokës së Kalabrìsë dënojnë këta vende malor të jenë veçuar, ngjera të 1974 kur bie veçimi pse bëhet përurimi i autostradës, çë shkon nëpër Frasnitë ku Jini leu te 1920 dhe ku nga 1946 kle famullitar te katundi përkrahu, Ejanina. Këtu janë pak mëkatët e gjindes çë vetëm mallkojnë të zotët por çë kanë besim te vullimi i Perëndìsë, te moti i mirë dhe te krahët e vet. ‘Zoti’ Emanueli, atëherë, i kushtohet në thellësì gjësë (/shërbesit) për të cilën ndiejti thirrjen, prirjen e tij: Fjalën.

Apostullim, zotim eparkial për të vënë në përdorim (parakonciliar) gluhën arbëreshe te Liturgjia Hynore, përkthim i tekstevet të hjeruashëm për Eparkìnë, mësim i Liturgjìsë, Kristologjìsë, Eklesiologjìsë, Gluhës Greke, Gluhës Arbëreshe dhe Musikës bizantine, bashkëpunim me revista kulturore dhe, natën, puna për të përgatitur 19000 skeda çë pra do të venë e përbëjnë “Fjalor-in e Arbëreshvet t’Italisë” (Dizionario degli Albanesi d’Italia) botuar nga Edizioni Paoline te 1963: vepra çë e dorëzoi historìsë, gluha pan-arbeshe.

Fjalorë të gluhës ‘arbëreshe’ ngë na lypseshin. Kemi ata të të të folmes dalmate, arvanite, etj., por, nëse përjashtojmë të pabotuamen vepër monumentale të Markot La Piana (sot pronare ë’ Eparkìa e Horës së Arbëreshevet), të të folmet të arkipelagut arbëresh të Italìsë, të gjithë bashkuar, më duket se të përshtatshëm ngë kishim. Kush kish dashur të shihjë (/shikojë) një tekst dejë të kish besim te dy “Angelo Leotti” (1916 e 1937) o te “Gasper Qyçi”. Nga Shqipërìa “Hysen Voci” bëjë të mundur të mbuloje zbrazëtìtë çë te të folurit të përditshëm mbushnim çë kur me huazime nga lëtìshtja.

Zotimi i tij, megjithatë, edhé te gjerësìa e qëllimevet ideologjik, ngë mënd t’e kish bërë të burojë një vepër kështù të rëndësishme nëse Jini ngë kish shkuar vitet e mësimevet të tij rinor, më parë te Seminari Benedikti XV në Grotaferatë dhe pra te Kolegji grek në Romë, në mes të djelmevet çë vinin nga të ndryshmit vende arbëresh dhe shqiptar. Ketù gjëndet i fshehti themel i njëi vepre çë ë’ frekuentuar jo vetëm nga arbëreshët por nga shumë gluhëtar me vlerë çë veprojnë te bota.

Por ngë i bëjmë ligjë njëi pune të tillë nëse ngë marrim parasysh zgledhjet çë bëri ‘Zoti Emanueli’, në autonomën shquarje të tij. Çë nga zgledhja e alfabetit të njësuar të Manastirit (një tingull>

pas fjalìvet dhe janë mbyllur në kllapë rrumbullake’. Por mbrakulla e çuditshme ë’ në të dhënit shprehje në përdorim tek ai moment historik dhe ashtù i nguros atò, tue dhënë, pra, ‘shkurtimet e katundevet Arbëreshë,... vijuar nga embret përkatës dhe nga siglat e provincavet kujt i përkasin, vënë edhè në kllapa rrumbullake. Vetëm si shembull dua të citojë fjalën Zllipë -ba = letargo, në përdorim Shën’Sofì të Epirit ndërsa te tjerë vende thuhet: gjum i glatë. Mënd te mendojmë për një huazim anglez ‘Slip’ por këtù treni ngë shkon dhe treni këtù u përdor (në të tretën klasë) për të vatur e bërë shërbimin ushtarak o për të emigruar drejt Veriut, nga një popullsì e pashkollë. Edhé më të mahnitshëm ë’, pra, të gjesh dhënë fjalë çë dejë të mendoje se i përkasin të ngushtit rreth katundar tënd dhe përkundra përdoren edhé më shumë se 700 km llargu.    

Thosh Papa’Emanueli Giordano: “t’e shfletosh dhe t’e studiosh këtë ‘Fjalor’ do të jetë, për çdo   Arbëresh, një të pëlqyeshëm kthim te rrenjët, sepse do t’i gjejë fjalë dhe shprehje tipike të të folmevet të horëvet të veta... Dua nanì të shpresojë se të gjithë Arbëreshët të Italìsë – gjithasajtën të ndodhen – të ndiejnë ‘dëtyrën’ t’e dashurojnë gluhën e tyre. E t’e studiojnë, t’e flasin e t’ia mësojnë bijvet të tyre. Përherë e gjithasajtën”.