di Nicoletta e Paolo Borgia
Come commemorazione di Papa’ Giorgio Schirò, maestro di vita
E se l’identità fosse la forza della
mente?
Essere arbëresh è la prerogativa di chi parla la lingua
minoritaria arbëreshe? E allora quei paesi, in cui si è perso l’idioma, perché
si dichiarano arbëreshë? E che cosa cercano gli irlandesi quando la loro lingua
morta la imparano a scuola? Per chiarezza noi ci domandiamo quanto sopra in
relazione al fatto che “La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze
linguistiche” all’Art.6 della Costituzione Italiana, mica all’Art.414; poi se i
nipoti della costituente hanno voluto tutelare solo le lingue minoritarie è un
altro discorso da chiarire altrove.
Chi può dire per certo di conoscere la cultura arbëreshe?
Tuttavia una certezza c’è: ogni realtà, che si pensa, si dice o si fa, è spinta
da un’intenzionalità, che sia oggettiva o soggettiva, conscia o inconscia non
fa la differenza.
Sulla base di questa affermazione chi si identifica come
arbëresh lo è perché si sente tale. Le occasioni sono molte
e nei più frequenti dei casi arrivano da gesti consuetudinari o da incontri
occasionali con tutto quello che è diverso dal mondo arbëresh e quindi sempre.
In questo gran parlare di identità etnica, di festeggiamenti
o cerimonie letterarie arbëreshe o nella continua ricerca di radici
linguistiche per scoprire che cosa ancora ci sia di arbëresh nello shqip o se
lo shqip attuale parlato - e non quello nazional-letterario - abbia ancora come
madrelingua l’arbëresh, non si riesce ad individuare quale sia l’obiettivo
della tutela di una minoranza linguistica (o etnica) e quale principio di
economia e di soddisfazione persegua. Così in questa babele senza causa emerge
questa riflessione o forse meglio dire interrogativo. In alcune espressioni o
modi di esprimersi di un arbëresh si riscopre un atteggiamento di fierezza del
suo essere che si chiama orgoglio di appartenenza che non è da confondersi con
un sentimento preliminare di nazione o con un atteggiamento patriottistico,
ma piuttosto un sentimento a livello personale, familiare, di gjitonia,
paesano e transpaesano che ha tuttavia la pretesa politica di chi vuole
esistere in quanto tale.
Di consueto quando un arbëresh s’incontra con uno shqiptar ha
piacere di comunicargli che, anche se parlano due lingue che sui libri e nella
storia sono lontane più di 500 anni, lui è in grado di capirlo. Viceversa lo shqiptar con orgoglio lo chiama
fratello-vëlla o sangue mio sparso-gjaku im i shprishur.
Questo orgoglio di appartenenza ad un ceppo linguistico lo
troviamo nella lingua arbëreshe per esempio attraverso queste forme di
espressione:
- Ti
burrë, ti grua, ti vajzë, ti kopil ecc. sono espressioni
per interpellare persone sconosciute, in italiano diremmo scusi signore,
scusi signora ecc.
- Bëj
burrin vale per taci e sopporta la sua prepotenza perché è più
potente di te e sappi che non ti considero per questo un vile.
- Njeriu vale per
l’essere umano ma questa è espressione colta, è rapportato alle vicende
storiche, p.e. nejriu martohet e bën bij.
- I
‘shterë da i krishter/ë vale per cristiano (=non bestia),
essere umano rapportato spesso alla sorte p.e. njè ishter çë la gjellën
mbi atë dhe plot me gurë, një ishter si gjindja
(=un uomo a modo, come si deve, integro).
- Rrahaderë
(=battiporta) vale per sfaccendato, perdigiorno.
- Ghalerë
(=manigoldo) vale per monello, p.e. ky ghalerë piu verën.
- Ditë të
glata (=giorni lunghi, lunga vita) vale per condoglianze in
realtà è un augurio di buona e duratura fortuna a chi resta (la vedova, i figli
etc) l’opposto è ditëshkurtër (=effimero, sfortunato).
C’e una lingua che si pensa di parlare e una che si parla. La
prima è quella che identifica di primo acchito l’origine geografica di un
popolo. La seconda più profonda, è quella che rende consapevole la persona, che
parla quella lingua, di appartenere ad un’identità culturale, cioè quella forza
della mente che spinge l’uomo ad azioni coerenti, alla quale egli s’aggrappa
nella convinzione consapevole o inconsapevole di essere protagonista della sua
storia. Su questa base si vuole concentrare la riflessione dei termini o delle
forme di espressione sopraillustrate. Chi si sente arbëresh è colui che usa
questi giochi linguistici e chi si ferma a pensare ad essi, o chi più
semplicemente si commuove a sentire frasi o parole che sentiva da suo nonno
prima di emigrare chissà in quale paese, o chi ancora subisce il fascino del
significato e del senso che si cela dietro a questi accostamenti di parole come
davanti ad uno specchio in cui vede riflesso se stesso.
E così stupiti dall’archè cerchiamo di trovare una
ragione al tanto rumore che viene fatto ad inseguire speculazioni scientifiche
nella ricerca della radice o dell’etimologia di un termine. Invece nel semplice
ascolto di un anziano che parla o di un bambino curioso che domanda si trova il
senso della ricerca delle origini di una cultura. Quest’ultimo non vuole
escludere nulla ma sicuramente è lo spirito giusto dal quale trarre la fonte.
Non lo diciamo noi ma è la testimonianza di chi come Papa’
Gjergji Skirò con umiltà e con orgoglio d’appartenenza all’identità arbëreshe
ritradusse, per amore e solo per amore verso Dio e verso il prossimo, Le Ore
in arbëresh. Amore che nella babele delle laiche liturgie non c’è rischio di
ritrovare.
Nicoletta e Paolo Borgia
Si përkujtim të Papa’ Gjergjit Skiroit, mjeshtrit jete
E nëse njëjtësìa të ish fuqìa e mendjes?
Të klënit arbëresh ë’ prerogativë të atij çë flet gluhën
minoritare arbëreshe? Dhe ahierna ata katunde ku u zbuar idioma, pse deklarohen arbëreshë? E çë
kërkojnë irlandezët kur gluhën e tyre e vdekur e mësojnë te skolla? Për qartësì
na llojasim për këto në lidhje me faktin se “Republika ruan me norma përkatëse
pakicat gluhësore” te neni 6 të Kushtetutës Italiane, e jo te neni 414; pra
nëse të niprat e asamblesë kushtetuese kanë dashur të ruajnë vetëm gluhët
minoritare ë’ një tjetër lafje të sqarohet tjetërkund.
Kush mënd të thetë me sigurì se njeh kulturën arbëreshe? Megjithatë
ka një sigurì: çdo realitet, çë mendohet, thuhet o bëhet, ë’ shtytur nga një
qëllim, çë të jetë objektiv o subjektiv, i vetëdijshëm o i pavetëdijshëm ngë
bën ndryshimin.
Mbi bazën e këtij pohimi ai çë njëjtësohet si arbëresh ë’ ai
sepse ndihet i tillë. Rastet janë shumë dhe në më të shumtit arrëjnë nga gjeste
zakonor o nga përpjekje rastësore me gjithë atë çë ndërron nga bota arbëreshe
dhe prandaj përherë.
Te këta të stërfolur për njëjtësì etnike, për festime o
cerimonì letrare arbëreshe o te kërkimi i vazhdueshëm i rrenjavet gluhësore për
të zbuluar çfarë endè të ketë nga arbërishtja te shqipja o nëse shqipja e sotme
e folur - e jo ajo kombëtare-letrare - të ketë endè si mëmëgluhë arbërishten, ngë
arrëhet të dallohet cili të jetë synimi i ruajtjes së njëi pakice gluhësore (o
etnike) dhe cilin parim ekonomìe dhe plotësìe kërkon të arrëjë. Kështù te kjo
babilonì pa shkak del kjo përsiatje o ndoshta më mirë të thuhet pyetje. Në disa
shprehje o mënyrë t’u shprehuri të njëi arbëreshi rizbulohet një qëndrim krenarìe të të klënit të tij çë quhet mendjemadhësì
përkatësìe çë ngë ë’ të ngatërrohet me një paraprake ndiemje kombi o me një qëndrim
patriotizmi, por më mirë një ndiemje në nivel vetjak, familjar, gjitonìe,
katundar dhe transkatundar çë megjithatë ka pretendimin politik të atij çë do
jetojë si i tillë.
Zakonisht kur një arbëresh përpiqet me një shqiptar ka ëndë t’i
lajmërojë se, megjithëse flasin dy gluhë çë mbi libret dhe te historìa janë të
llargëta më shumë se 500 vjet, ai mënd t’e ndëlgojë. Anasjelltas shqiptari me
krenarì e thërret vëlla o gjaku im i shprishur.
Këtë krenarì përkatësìe njëi trungu gluhësor e gjejmë të
gluha arbëreshe për shembull nëpër këtyre formave shprehjeje.
- Ti
burrë, ti grua, ti vajzë, ti kopil ecc. janë shprehje për
të pyetur veta të panjohura, litisht scusi
signore, scusi signora ecc.
- Bëj
burrin vlen për taci e sopporta la sua prepotenza perché è più
potente di te e sappi che non ti considero per questo un vile.
- Njeriu vlen për
l’essere umano por kjo ë’ shprehje e kulturuar, ë’ raportuar ngjarjevet
historike, p.she. nejriu martohet e bën bij.
- I
‘shterë da i krishterë vlen për cristiano (=non bestia),
essere umano raportuar shpesh fatit p.she. njè i ‘shter çë la gjellën
mbi atë dhe plot me gurë, një i ‘shter si gjindja (=un uomo a modo, come si deve, integro).
-
Rrahaderë (=battiporta) vlen për sfaccendato, perdigiorno.
- Ghalerë
(=manigoldo) vlen për monello, p.she. ky ghalerë pìu verën.
- Ditë të
glata (=giorni lunghi, lunga vita) vlen për condoglianze në realitet ë’ një urim fati i mirë dhe të
qëndrueshëm atyre çë qëndrojnë (e veja, bijtë etj.) e kundërta ë’ è ditëshkurtër
(=effimero, sfortunato).
Ka një gluhë çë mendojmë se flasim dhe ka një çë flasim. E
para ë’ ajo çë njëjtëson menjëherë prejadhjen gjeografike të njëi populli. E
dyta më e thellë, ë’ ajo ç’e bën vetëdijshme vetën, çë flet atë gluhë, se i
përket njëi njëjtësìe kulturore, domethënë asaj fuqìe të mendjes ç’e shtyn
njeriun ndaj veprimeve koherent, së cilës (fuqì) ai shtrëngon/het në bindjen
vetëdijshme o pavetëdijshme se ë’ protagonist të historìsë së tij. Mbi këtë
bazë duam të përqendrojmë përsiatjen e termavet dhe të formavet të shprehjevet
të sipërilustruara. Kush ndihet arbëresh ë’ ai ç’i përdor këto lojëra gluhësore
dhe kush qëndron të mendojë për këto, o kush më thjesht mallëngjehet kur
gjegjet fjalì o fjalë çë gjegjej nga gjyshi i tij më parë se të emigrojë
kushedì te cili katund, o kush ende magjepset nga ndëlgimi dhe nga ndjenja çë
fshihet prapa këtyre afrimeve fjalësh si përpara njëi pasqyre në të cilën sheh
reflektuar veten.
Dhe kështù të habitur
nga arkèja kërkojmë të gjejmë një
arsye për gjithë këtë zhurmë çë ë’ bërë tue vatur prapa spekulimeve shkencor në
kërkime të rrenjëvet o të etimologjìsë së njëi termi. Kurse te gjegja e thjeshtë
e njëi plaku çë flet o të njëi fëmije kureshtare çë pyes gjëndet ndjenja e
kërkimit të prejardhjevet të njëi kulture. Kjo e sprasmja (ndjenja) ngë do të
përjashtojë mosgjë por me sigurì është shpirti i drejtë nga i cili të nxiret
burimi.
Ngë e thomi na por ë’ dëshmìa e atyre çë si Papa’ Gjergji
Skiroi me përulësì dhe mendjemadhësì
përkatësìe për njëjtësìnë arbëreshe
ripërktheu, për dashurì dhe vetëm për dashurì ndaj Perëndìsë dhe ndaj të
afërmit, Orët arbërisht. Dashurì çë
te babilonìa e liturgjivet laìke ngë ka rrezik të gjesh.
Nessun commento:
Posta un commento