Arbescio orale e scritto e lingua veicolare

Un simbolico obolo per esistere

Arbescio orale e scritto

di Paolo Borgia

Qualche tempo fa il Papa emise una enciclica di contenuto sociale ed economico. L’aveva scritta in tedesco. Era stata tradotta nelle lingue più importanti. Ma non fu promulgata subito perchè c’era un problema: nella versione ufficiale, in latino, non si sapeva come tradurre dei termini recenti. Ci volle una settimana di frenetiche consultazioni tra i massimi latinisti del pianeta, per scegliere i neologismi più idonei e pregnanti che potessero esplicitare quei concetti.

La domanda che mi pongo è se abbiamo “arbrescisti” in Arberia in grado di codificare la messe di neologismi necessaria per adempiere ad una funzione pubblica quale è l’amministrazione e la legge.

Fino ad oggi, da quando è stato accantonato il latino dalle istituzioni statali, lo stesso latino è diventato fonte linguistica in buona compagnia del greco antico. Quella messe di parole-termini – ed altre – è diventata patrimonio comune unificante il sapere, la vita dell’umanità.

Film, hamburger, intelligence, tattica, strategia, marketing si possono arbrescizzare ma quelle sono ormai le parole e non altre equivoche: – pellicola, polpetta, controspionaggio, accorgimento, progetto, ricerche di mercato –. Dunque non sta qui il problema della “lingua relazionale” arbresce.

Il problema sta piuttosto nelle diverse contaminazioni degenerative per contiguità ambientale osmotica e nella estrema povertà del linguaggio quotidiano ormai allo stadio finale.

La tutela delle lingue minoritarie – operata dalla legge 482/99 – non assolve pienamente al dettato costituzionale, che all’articolo 6 dichiara di tutelare le “minoranze linguistiche” tout court. Non sono certo 10 miliono di euro le risorse necessarie per tutelare 2 milioni di persone: 5 euro a testa non sono tutela ma oblazione simbolica – simbolico obolo. Resta ciò che più conta: il diritto ad esistere in quanto arbrescio – patrimonio culturale del genere umano.

La povertà del linguaggio quotidiano, italiano o arbrescio che sia, altro non è che il manifestarsi di un fenomeno di disadattamento collettivo e personale in cui versano milioni di adulti. Essi non possono più riferirsi al loro passato ormai defunto nè alla realtà odierna dalla quale sono emarginati. Per esempio, dire che ora dobbiamo rivolgerci all’INPS “telematicamente” significa condannare all’isolamento e allo sconforto proprio milioni di persone. Persino all’interno dell’organizzazione del lavoro ci sono dirigenti – privi delle necessarie protesi mentali – incapaci di sintonizzarsi con le nuove tecnologie organizzative, determinando veri conflitti con i dipendenti più giovani, capaci navigatori del tempo.

Più in particolare non si comprende da parte di molti come la lingua di appartenenza, quella domestica, è la piattaforma costitutiva della persona, che è relazionale anzi è relazione. Su di essa in un contesto bilingustico si sviluppano connaturate capacità logiche che consentono l’espandersi di potenziali configurazioni intellettive ulteriori.

A riprova di ciò, recentemente ho assistito in televisione ad una intervista rilasciata da una giovane, rampollo di una agiatissima famiglia piemontese, che rispondeva con estrema semplicità e chiarezza ma con arguzia e profondità d’animo non riscontrabili in molti suoi coetanei su importanti questioni di rilevanza politica planetaria. Non è dunque casuale la sua padronanza espressiva in cinque lingue. Certo non le sono mancati i migliori maestri.

Ma i migliori maestri ci sono anche in Arberia. L’Arberia è come una miniera di gemme in cui sono pochi quelli che si calano a scavare. Quelli che l’hanno fatto, hanno ottenuto grandissimi risultati e strepitosi riconoscimenti. Ma sono soltanto monadi, non sono capaci di unirsi in un cenacolo culturale – magari solo telematico –, senza il quale non può emergere una leadership culturale autorevole e credibile, collettiva e non personalistica, luogo di confronto e non di scontro permanente senza “grip” (mordente) positivo.

E pensare che c’è bisogno di così tanto lavoro! La mia crescente preoccupazione è rivolta all’inesorabile invecchiamento degli addetti-amatori. Non vedo – posso sbagliarmi! – la sequela delle più giovani generazioni. Non vedo un fiorire di interessi, di sviluppi, di passione. Per quel che può valere la mia esperienza, posso soltanto testimoniare che ogni fatica dedicata per mantenere in vita iniziative arbresce anche pluriennali poi mi ha reso pane, perchè mi è servita nel mondo del lavoro produttivo, nella vita.

In una società ormai votata al lavoro saltuario, non è certo il tempo libero a mancare. Ma è proprio questo tempo che bisogna far fruttare. Bisogna arricchirsi culturalmente nell’ozio forzoso. Bisogna investire nel sapere con perseveranza, con metodo. Il mondo cambia continuamente, rapidamente. Bisogna stare sul treno del tempo. Bisogna considerare se stessi come eterni scolari per non diventare vecchi rottami prima del tempo.

Quale migliore occasione, allora, per dedicarsi alle cose di Arberia, alla propria lingua. Certo adoperando ed aggiornando le proprie competenze tecnologiche ma tenendo conto che anche le più ancestrali conoscenze, se pur latenti, conservano intatta la loro valenza esistenziale salvifica.

_____________

22.11.2010 Paolo Borgia

Një simbolike lëmoshë për të jetuar

E folme dhe e shkruame arbëreshe

di Paolo Borgia

Ca qërò prapa Papa shpalli një enciklike me përmbajtje shoqërore dhe ekonomike. E kish shkruar gjermanisht. Kish klënë përkthyer te gluhët më të rëndësishme. Por ngë kle përhapur sepse kish një problem: te përkthimi zyrtar, latinisht, ngë dihej si kish t’i pëkthenin disa terma porsanith lerë. Iu desh një javë konsultime të tërbuam ndër më të mëdhenjtë latinistë të planetit, për të zgledhur neologjizmat më të përshtatshëm e të plotë çë mënd të shprehnin qartë ata ndëlgime.

Pyetja çë vetë bëhem ë’ nëse kemi “arbëristë” në Arbërì në gjendje të kodifikojnë korrjen neologjizmash e duhur për të kryer një funksion publik cili ë’ administrata dhe ligja. Ngjera më sot, nga kur kle vënë mënjanë latinishtja nga institucionet shtetore, vetë latinishtja u bë burim gluhësor bashkë me greqishten e lashtë. Ajo korrje fjalësh-termash – dhe tjera – u bë qosmë të përbashkët njësuese të dijes, të gjellës së njerëzimit.

Film, hamburger, intèllixhensë, taktikë, strategjì, marketing mund t’i arbërishtizosh por atò janë nanimë fjalët e jo tjera të dyshimta: - cipe, petull, kundërspiunazh, zgjuarsì, plan, kërkime shitjeje -. Prandaj ngë rri këtù problemi i “gluhës bashkëlidhore” arbëreshe.

Problemi rri më mirë te të ndryshmet ndotje degjeneruese për afërsì osmotike e ambientit dhe te më e madhja varfërì e së folmes së përditshme nanimë tek ankthi i fundit.

Ruajtja e gluhëvet të minoritetevet – bërë nga ligja 482/99 – ngë kryen plotësisht urdhërimin kushtetues, çë te neni 6 deklaron se ruan “minoritetet gluhësore” tout court. Sigurisht ngë janë 10 milionë eurosh burimet të duhura për të ruajtur 2 milionë vetash: 5 euro për frymë ngë janë ruajtje por dhuratë simbolike - simbolike lëmoshë. Qëndron ajo çë ka më rëndësì: e drejta e të jetuarit si arbëresh – burim kulturor e gjinìsë njerëzore.

Varfërìa e së folmes së përditshme, litire o arbëreshe çë do të jetë, tjetër ngë ë’ veçse t’u dukurit t’u dëftuarit të papërshtatjes kolektive dhe vetjake ku ndodhen disa milionë njerëz të rritur. Atà ngë mënd të kenë më lidhje me të shkuamen e tyre nanimë e vdekur as me realitetin e sotëm nga i cili janë lënë mënjanë. Për shembull, të thuhet se sot duhet t’i drejtohemi INPS-it “telematikisht” do të thetë të dënosh me veçimin e me dëshpërimin pikërisht milionë vetash. Edhè brënda organizatës së punës kemi drejtues – pa të duhurat proteza mendore – të pazotë të sintonizohen me teknologjitë organizative të reja, tue shkaktuar konflikte të vërtetë me vàrtësit më të ri, lundrues të zotë të qëroit.

Me më hollësì ngë ndëlgohet nga ana e shumë njerëzve si gluha e përkatësìsë, ajo shpiake, ë’ platforma themeluese e vëtës, çë ë’ bashkëlidhore ose më mirë ë’ bashkëlidhje. Mbi atë te një kontekst dygluhësor zhvillohen të rrënjosura aftësì logjike çë lejojnë t’u zgjeruarit ndaj tjera përvijimeve mendore të mundshme.

Për të përforcuar këtë, ca ditë prapa pash në televizion një intervistë e dhënë nga një kopile, pinjoll(pinok) i një familje shumë e qosme piemontese, çë pergjegjej me thjeshtësì dhe kthjelltësì të stërmadhe por me mprehtësì dhe me thellësì shpirti, çë ngë gjen te shumë bashkëkohës të saj, mbi të rëndësishme çështje me spikatje politikë planetare. Prandaj ngë ë’ i rastit zotërimi shprehës me pesë gluhë. Sigurisht ngë iu lipsën më të mirët mjeshtër.

Por më të mirët mjeshtër i ka edhe Arbëria. Arbëria ë’ si një minierë famasmash në të cilën janë pak atà çë ulen të rrëmojnë. Atà çë e kanë bërë, kanë mbledhur rezultate të mëdhenj të mëdhenj dhe njohje të zhurmshme. Por janë vetëm monadhe, ngë janë të aftë të bashkohen te një rreth kulturor – makar vetëm telematik –, çë për t’u lipsurit i të cilit ngë mënd të dalë një lidership kulturore me autoritet dhe e besuashme, e përbashkët e pa interes vetjak, vend krahasimi e jo ndeshjeje të përhershme pa “grip”(skalisje) pozitiv.

Kur thuhet se është aq shumë puna çë ka të bëhet! Shqetësimi im rritës drejtohet ndaj mblakjes së pamëshirshmes të të ngarkuamit-amatorë. Ngë shoh – mënd të gabohem! – vargërìnë e brezavet të reja. Ngë shoh një të lulezuar interesash, zhvillimesh, gjakimi. Për sa mënd të vlejë përvoja ime, mënd vetëm të dëshmoj se çdo rraskapitje kushtuar për të mbajtur në gjellë nisma arbëreshe edhè shumvjeçare pra më ka dhënë bukë, sepse më ka shërbyer te bota e punës prodhuese, te jeta.

Te një shoqërì nanimë e kushtuar punës së parregullt, ngë ë’ sigurisht qëròi i lirë çë lipset. por ë’ pikërisht nga ky qërò çë duhet nxierrë fitim. Duhet u qosur me kulturë te papunësìa e detyruar. Duhet investuar te dieja me ngulm, me metodë. Bota ndërron vazhdimisht, me shpejtësì. Duhet qëndruar mbi trenin e qëroit. Duhet e mbajtur veten për nxënës të përjetshëm për të mos u bërë hedhurinë e vjetër më parë se hera.

Cila mundësì më e mirë, prandaj, për t’u kushtuar gjëravet e Arbërìsë, gluhës e vet. Sigurisht tue përdorur dhe plotësuar kompetencat teknologjike e veta por tue mbajtur parasysh edhè se më të stërgjyshoret njohje, mirë se ngë sfaqen, mbajnë gjithë e tërë të tyren vlerë ekzistenciale shpëtuese.

_____________

22.11.2010 Paolo Borgia